Thành Hoàng Đế: Dấu Son Oai Hùng Của Kinh Đô Triều Tây Sơn Lịch Sử
Nằm trên mảnh đất Bình Định địa linh nhân kiệt, Thành Hoàng Đế không chỉ là một di tích lịch sử đơn thuần mà còn là biểu tượng hùng tráng cho một giai đoạn lịch sử đầy biến động và oanh liệt của dân tộc Việt Nam. Từng là kinh đô của vương triều Tây Sơn dưới thời Thái Đức Hoàng Đế Nguyễn Nhạc, nơi đây đã chứng kiến những thăng trầm của cuộc khởi nghĩa nông dân vĩ đại và khát vọng xây dựng một giang sơn thống nhất, độc lập. Bài viết này sẽ đưa quý độc giả ngược dòng thời gian, khám phá những giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc độc đáo của Thành Hoàng Đế, một điểm đến không thể bỏ qua khi tìm hiểu về triều đại Tây Sơn.
Lịch Sử Hình Thành và Phát Triển Của Thành Hoàng Đế: Từ Thành Đồ Bàn Đến Kinh Đô Tây Sơn
Lịch sử của Thành Hoàng Đế gắn liền với những biến cố trọng đại của dân tộc, từ vương quốc Champa cổ xưa đến đế chế Tây Sơn hùng mạnh.
Thành Đồ Bàn – Kinh Đô Vijaya Của Vương Quốc Champa
Trước khi mang tên Thành Hoàng Đế, nơi đây chính là Thành Đồ Bàn (hay còn gọi là Vijaya), một trong những kinh đô quan trọng và sầm uất nhất của vương quốc Champa từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 15. Thành Đồ Bàn được xây dựng với kiến trúc kiên cố, phản ánh trình độ phát triển cao về quân sự và văn hóa của người Chăm. Nhiều dấu tích kiến trúc Champa như tượng sư tử đá, cổng thành, các bệ thờ vẫn còn được tìm thấy trong và xung quanh khu vực Thành Hoàng Đế ngày nay, minh chứng cho một lớp văn hóa Champa sâu đậm.
Sau nhiều biến cố lịch sử, đặc biệt là cuộc chinh phạt của vua Lê Thánh Tông năm 1471, Thành Đồ Bàn dần suy yếu vai trò trung tâm của Champa.
Nhà Tây Sơn Chọn Đồ Bàn Làm Căn Cứ và Quá Trình Xây Dựng Thành Hoàng Đế
Vào cuối thế kỷ 18, phong trào khởi nghĩa Tây Sơn do ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ lãnh đạo bùng nổ. Nhận thấy vị thế chiến lược của Thành Đồ Bàn cũ – dễ thủ khó công, lại có sẵn nền móng kiên cố – Nguyễn Nhạc đã quyết định chọn nơi đây làm căn cứ địa ban đầu.
Năm 1776, sau khi đã kiểm soát một vùng rộng lớn từ Quảng Nam đến Bình Thuận, Nguyễn Nhạc tự xưng là Tây Sơn Vương. Đến năm 1778, ông chính thức lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu là Thái Đức, và quyết định cho tu sửa, mở rộng Thành Đồ Bàn để xây dựng kinh đô mới, đặt tên là Thành Hoàng Đế.
Quá trình xây dựng và mở rộng Thành Hoàng Đế diễn ra khẩn trương. Dựa trên nền tảng của Thành Đồ Bàn, các kiến trúc sư và thợ thủ công thời Tây Sơn đã gia cố các bức tường thành cũ, đào thêm hào sâu, xây dựng thêm các cung điện, lầu các, khu làm việc của triều đình. Thành Hoàng Đế lúc này không chỉ là một pháo đài quân sự mà còn là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa của vương triều Tây Sơn.
Thành Hoàng Đế Dưới Thời Vua Quang Trung và Vai Trò Lịch Sử
Mặc dù sau này, Hoàng đế Quang Trung (Nguyễn Huệ) dời đô ra Phú Xuân (Huế) vào năm 1788 để tiện cho việc chỉ đạo các chiến dịch quân sự và quản lý đất nước ở phía Bắc, Thành Hoàng Đế vẫn giữ vai trò là kinh thành quan trọng ở phía Nam, là đại bản doanh của Thái Đức Hoàng Đế Nguyễn Nhạc. Nơi đây vẫn là một trung tâm quyền lực, nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của nhà Tây Sơn.
Thành Hoàng Đế trong giai đoạn này là biểu tượng cho sức mạnh và uy thế của nhà Tây Sơn, đồng thời cũng là nơi hội tụ tinh hoa văn hóa, quân sự của cả một vùng đất võ. Từ đây, những quyết sách quan trọng được ban hành, những đội quân hùng mạnh được tập hợp, góp phần vào những chiến công hiển hách của nghĩa quân Tây Sơn.
Sự Suy Vong Của Nhà Tây Sơn và Số Phận Thăng Trầm Của Thành Hoàng Đế
Sau khi Hoàng đế Quang Trung qua đời (1792), nội bộ nhà Tây Sơn lục đục, suy yếu. Nguyễn Ánh với sự hậu thuẫn của ngoại quốc đã từng bước phản công. Năm 1799, quân Nguyễn Ánh chiếm được Thành Hoàng Đế (lúc này được gọi là thành Quy Nhơn). Để trả thù và xóa bỏ dấu tích của nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh đã cho phá hủy gần như toàn bộ các công trình kiến trúc bên trong thành, đổi tên thành thành Bình Định.
Mặc dù bị tàn phá nặng nề, những dấu tích còn sót lại của Thành Hoàng Đế vẫn âm thầm kể lại câu chuyện về một thời kỳ vàng son nhưng ngắn ngủi của vương triều Tây Sơn.
Kiến Trúc Độc Đáo và Quy Mô Hoành Tráng Của Thành Hoàng Đế
Thành Hoàng Đế được xây dựng theo lối kiến trúc “thành trong thành”, một kiểu kiến trúc phòng thủ phổ biến thời bấy giờ, thể hiện sự quy mô và tầm vóc của một kinh đô.
Cấu Trúc Tổng Thể
Dựa trên các nghiên cứu khảo cổ và sử liệu, Thành Hoàng Đế có cấu trúc gồm 3 vòng thành chính:
- Thành Ngoại (Outer Citadel): Chu vi ước tính khoảng 7-8 km, có hình gần như vuông, được đắp bằng đất, bên ngoài có hào sâu bao bọc. Thành Ngoại có vai trò bảo vệ vòng ngoài, là nơi sinh sống của dân cư và đóng quân.
- Thành Nội (Inner Citadel) hay Hoàng Thành: Nằm ở trung tâm Thành Ngoại, có hình chữ nhật, chu vi khoảng 1.6 km, được xây bằng đá ong và gạch vồ rất kiên cố. Đây là nơi đặt các cơ quan đầu não của triều đình, các cung điện chính. Hoàng Thành có 4 cổng chính mở ra bốn hướng: Đông, Tây, Nam, Bắc.
- Tử Cấm Thành (Forbidden Purple City): Nằm bên trong Hoàng Thành, là nơi ở và làm việc riêng của Hoàng đế và hoàng gia. Tử Cấm Thành được bảo vệ nghiêm ngặt nhất.
Hệ thống tường thành của Thành Hoàng Đế rất dày và cao, có nhiều ụ súng, tháp canh, thể hiện rõ tính chất quân sự phòng thủ vững chắc.
Vật Liệu Xây Dựng
Vật liệu chính được sử dụng để xây dựng Thành Hoàng Đế là đá ong (laterite), gạch vồ (loại gạch lớn, đặc trưng thời Tây Sơn) và đất. Đá ong được khai thác tại địa phương, có độ bền cao, thích hợp cho việc xây dựng các công trình kiên cố. Gạch vồ được nung kỹ, có kích thước lớn, cũng góp phần tạo nên sự vững chãi cho các bức tường thành và nền móng cung điện.
Các Công Trình Tiêu Biểu Bên Trong Thành (Còn Sót Lại Hoặc Phỏng Dựng)
Mặc dù phần lớn kiến trúc xưa đã bị phá hủy, qua các cuộc khai quật khảo cổ và dựa trên sử sách, các nhà nghiên cứu đã xác định được vị trí và hình dung phần nào các công trình quan trọng bên trong Thành Hoàng Đế:
- Cổng Tiền (Cổng Nam): Là cổng chính của Hoàng Thành, nơi diễn ra các nghi lễ quan trọng. Dấu tích cổng này vẫn còn khá rõ.
- Điện Bát Giác: Một công trình kiến trúc độc đáo, có thể là nơi Hoàng đế làm việc hoặc tiếp các sứ thần. Hiện nay, Lầu Bát Giác (hay còn gọi là Lầu Công Đồng) đã được phục dựng trên nền cũ, trở thành một biểu tượng của khu di tích.
- Chính Điện: Nơi Hoàng đế thiết triều, bàn bạc việc nước. Nền móng của chính điện đã được khai quật, cho thấy quy mô bề thế của công trình.
- Các cung điện khác: Dành cho hoàng gia, quan lại.
- Hệ thống giếng cổ: Nhiều giếng cổ được tìm thấy, cung cấp nước sinh hoạt cho toàn bộ kinh thành. Một số giếng vẫn còn nước cho đến ngày nay.
- Tượng Sư Tử Champa: Hai pho tượng sư tử đá lớn mang phong cách nghệ thuật Champa, có từ thời Thành Đồ Bàn, được nhà Tây Sơn giữ lại và đặt ở hai bên cổng vào Hoàng Thành, thể hiện sự kế thừa và tiếp biến văn hóa.
- Bia Võ Công: Ghi lại công trạng của các tướng sĩ Tây Sơn (nay không còn).
Giá Trị Lịch Sử và Văn Hóa Vượt Thời Gian Của Thành Hoàng Đế
Thành Hoàng Đế không chỉ là một công trình kiến trúc quân sự mà còn mang trong mình những giá trị lịch sử và văn hóa vô cùng to lớn.
Biểu Tượng Cho Khát Vọng Độc Lập và Tinh Thần Dân Tộc
Việc Nguyễn Nhạc chọn Thành Đồ Bàn để xây dựng Thành Hoàng Đế và xưng đế đã thể hiện rõ khát vọng độc lập, tự chủ và ý chí xây dựng một vương triều của riêng mình, thoát khỏi sự kìm kẹp của chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Thành Hoàng Đế là biểu tượng cho ý chí quật cường, tinh thần thượng võ và niềm tự hào dân tộc của nghĩa quân Tây Sơn.
Minh Chứng Cho Giai Đoạn Lịch Sử Hào Hùng Của Dân Tộc
Di tích Thành Hoàng Đế là minh chứng sống động cho một giai đoạn lịch sử đặc biệt quan trọng: cuộc khởi nghĩa nông dân Tây Sơn. Từ kinh đô này, những đường lối, chủ trương quan trọng đã được ban hành, góp phần làm nên những chiến thắng vang dội như Rạch Gầm – Xoài Mút, Ngọc Hồi – Đống Đa, đánh bại các thế lực xâm lược ngoại bang, thống nhất đất nước.
Di Sản Kiến Trúc Quân Sự Độc Đáo
Với hệ thống thành quách kiên cố, hào sâu, cổng thành vững chãi, Thành Hoàng Đế là một ví dụ tiêu biểu cho nghệ thuật kiến trúc quân sự Việt Nam thế kỷ 18. Việc tận dụng và cải tạo Thành Đồ Bàn cho thấy tầm nhìn chiến lược và sự sáng tạo của nhà Tây Sơn trong việc xây dựng một kinh đô vừa có giá trị phòng thủ, vừa là trung tâm quyền lực.
Nơi Giao Thoa Văn Hóa Champa – Việt
Thành Hoàng Đế được xây dựng trên nền kinh đô Vijaya của Champa, do đó, nơi đây mang đậm dấu ấn của sự giao thoa văn hóa Champa – Việt. Việc nhà Tây Sơn giữ lại và sử dụng một số yếu tố kiến trúc, điêu khắc Champa (như tượng sư tử) cho thấy sự tôn trọng và tiếp biến các giá trị văn hóa của các dân tộc trên lãnh thổ. Điều này làm phong phú thêm bản sắc văn hóa của Thành Hoàng Đế.
Thành Hoàng Đế Ngày Nay: Công Tác Bảo Tồn và Phát Huy Giá Trị Di Sản
Nhận thức được tầm quan trọng của Thành Hoàng Đế, tỉnh Bình Định và các cơ quan trung ương đã có nhiều nỗ lực trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích.
Hiện Trạng Di Tích
Dù trải qua bao biến cố và sự tàn phá của thời gian, chiến tranh, Thành Hoàng Đế vẫn còn lưu giữ được nhiều dấu tích quan trọng như một phần tường thành, nền móng các cung điện, cổng thành, các hiện vật khảo cổ. Khuôn viên di tích hiện nay đã được quy hoạch gọn gàng, trồng nhiều cây xanh, tạo không gian thoáng đãng cho du khách tham quan.
Những Nỗ Lực Trùng Tu, Bảo Tồn và Khai Quật Khảo Cổ
Công tác trùng tu, tôn tạo di tích Thành Hoàng Đế được tiến hành thận trọng, tuân thủ các nguyên tắc bảo tồn di sản. Một số hạng mục quan trọng như Lầu Bát Giác đã được phục dựng dựa trên các tư liệu lịch sử và kết quả khảo cổ.
Các cuộc khai quật khảo cổ học tại Thành Hoàng Đế đã phát hiện nhiều hiện vật quý giá như đồ gốm sứ, vũ khí, vật liệu xây dựng… giúp làm sáng tỏ hơn về quy mô, kiến trúc và đời sống bên trong kinh thành xưa. Những phát hiện này là cơ sở khoa học quan trọng cho việc nghiên cứu và phục dựng di tích.
Phát Triển Du Lịch Gắn Liền Với Di Sản Văn Hóa Tây Sơn
Thành Hoàng Đế ngày nay là một điểm đến du lịch lịch sử – văn hóa hấp dẫn của tỉnh Bình Định, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, tìm hiểu. Di tích này thường được kết nối trong các tour du lịch về với cội nguồn Tây Sơn, cùng với Bảo tàng Quang Trung, Đàn tế Trời Đất và các di tích khác liên quan đến phong trào Tây Sơn.
Việc phát triển du lịch tại Thành Hoàng Đế không chỉ góp phần quảng bá giá trị di sản mà còn tạo nguồn lực để tiếp tục đầu tư cho công tác bảo tồn, đồng thời thúc đẩy kinh tế địa phương.
Thành Hoàng Đế Trong Lòng Người Dân Bình Định và Du Khách
Đối với người dân Bình Định, Thành Hoàng Đế là niềm tự hào, là biểu tượng của tinh thần thượng võ và truyền thống yêu nước. Nơi đây thường xuyên diễn ra các hoạt động văn hóa, lễ hội tưởng nhớ công lao của các vị anh hùng Tây Sơn.
Đối với du khách, Thành Hoàng Đế mang đến một trải nghiệm độc đáo, một cơ hội để tìm hiểu sâu hơn về một triều đại lẫy lừng trong lịch sử Việt Nam, cảm nhận không khí trang nghiêm và hào hùng của một kinh đô xưa.
Kinh Nghiệm Tham Quan Thành Hoàng Đế Cho Du Khách
Để có một chuyến tham quan Thành Hoàng Đế trọn vẹn và ý nghĩa, du khách có thể tham khảo một số kinh nghiệm sau:
Di Chuyển Đến Thành Hoàng Đế
- Vị trí: Di tích Thành Hoàng Đế tọa lạc tại xã Nhơn Hậu, thị xã An Nhơn, tỉnh Bình Định, cách trung tâm thành phố Quy Nhơn khoảng 20km về phía Tây Bắc.
- Phương tiện:
- Xe máy: Thuận tiện cho việc di chuyển tự do, ngắm cảnh. Đường đi khá dễ dàng.
- Ô tô/Taxi: Lựa chọn thoải mái cho nhóm đông hoặc gia đình.
- Xe buýt: Có các tuyến xe buýt từ Quy Nhơn đi An Nhơn, du khách có thể xuống ở điểm gần di tích và đi bộ hoặc xe ôm vào.
Thời Điểm Lý Tưởng Để Tham Quan
- Khí hậu: Bình Định có hai mùa rõ rệt: mùa khô (từ tháng 3 đến tháng 9) và mùa mưa (từ tháng 10 đến tháng 2 năm sau). Thời điểm lý tưởng nhất để tham quan Thành Hoàng Đế là vào mùa khô, thời tiết nắng đẹp, thuận lợi cho các hoạt động ngoài trời.
- Lễ hội: Nếu muốn trải nghiệm không khí lễ hội, du khách có thể đến vào dịp Lễ hội Đống Đa – Tây Sơn (mùng 4-5 tháng Giêng Âm lịch) hoặc các dịp kỷ niệm lớn liên quan đến nhà Tây Sơn.
Những Lưu Ý Khi Tham Quan Thành Hoàng Đế
- Trang phục: Nên mặc trang phục lịch sự, kín đáo khi vào tham quan các khu vực thờ tự, đền đài.
- Giờ mở cửa và vé tham quan: Nên tìm hiểu trước thông tin về giờ mở cửa và giá vé (nếu có) để chủ động lịch trình.
- Thuyết minh viên: Để hiểu rõ hơn về lịch sử và kiến trúc của Thành Hoàng Đế, du khách nên thuê thuyết minh viên tại điểm hoặc đi theo đoàn có hướng dẫn viên.
- Giữ gìn vệ sinh chung: Không xả rác bừa bãi, bảo vệ cảnh quan di tích.
- Nghiên cứu trước thông tin: Đọc trước các tài liệu về Thành Hoàng Đế và nhà Tây Sơn sẽ giúp chuyến đi của bạn thêm phần ý nghĩa.
Các Địa Điểm Lân Cận Có Thể Kết Hợp Tham Quan
Khi đến Thành Hoàng Đế, du khách có thể kết hợp tham quan các địa điểm nổi tiếng khác của Bình Định như:
- Bảo tàng Quang Trung (huyện Tây Sơn): Nơi lưu giữ nhiều hiện vật quý về cuộc đời và sự nghiệp của Hoàng đế Quang Trung và phong trào Tây Sơn.
- Đàn tế Trời Đất (huyện Tây Sơn): Nơi nhà Tây Sơn thực hiện các nghi lễ tế trời đất, cầu quốc thái dân an.
- Chùa Thiên Hưng (thị xã An Nhơn): Một ngôi chùa nổi tiếng với kiến trúc đẹp và không gian thanh tịnh.
- Tháp Chăm Bánh Ít (huyện Tuy Phước): Cụm tháp Chăm cổ kính, độc đáo.
- Làng nghề truyền thống: Làng rèn Tây Phương Danh, làng nón Gò Găng, làng rượu Bàu Đá…
Thành Hoàng Đế – Di Sản Quý Báu Cần Được Trân Trọng và Phát Huy
Thành Hoàng Đế không chỉ là một cụm di tích kiến trúc cổ mà còn là một chứng nhân lịch sử, một biểu tượng của tinh thần quật khởi và khát vọng thống nhất non sông của dân tộc Việt Nam dưới thời Tây Sơn. Trải qua bao thăng trầm, những dấu tích còn lại của kinh thành xưa vẫn sừng sững, kể lại câu chuyện về một triều đại tuy ngắn ngủi nhưng đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong lịch sử.
Việc bảo tồn và phát huy giá trị của Thành Hoàng Đế không chỉ là trách nhiệm của các cấp chính quyền, các nhà khoa học mà còn của mỗi người dân Việt Nam. Hãy đến với Thành Hoàng Đế để một lần được chạm vào quá khứ, để hiểu thêm về lịch sử hào hùng của cha ông, và để góp phần gìn giữ, lan tỏa những giá trị văn hóa, lịch sử quý báu này cho các thế hệ mai sau. Thành Hoàng Đế xứng đáng là một điểm đến không thể bỏ lỡ trên hành trình khám phá vùng đất Bình Định “địa linh nhân kiệt”.
